راهکارهای مدیریت فصلی زنبورستان
مقدمه
زندگی زنبورعسل یکی ازپیچیده ترین اشکال حیات است. تلاش وتولید زنبورعسل مورد تحسین، زندگیش مورد مطالعه وعبرت ونیش دردناکش موجب وحشت انسان است. زنبورعسل حشره ای مفید، مولد وشگفت انگیزاست. حیات و فعالیت این حشره چنان اهمیتی داردکه دانشمندان محیط زیست معتقدند اگرحشرات گرده افشان و درراس آنها زنبورعسل ازچرخه طبیعت حذف شوند تولید وزادآوری بسیاری ازگونههای گیاهی وباغی به شدت دچار نقصان خواهد شد. درغیاب این موجد شگرف حیات بشری به مخاطره خواهد افتاد.
زندگی زنبورعسل مانندهرموجود دیگری با چالشهایی مواجه است. به همان اندازهکه زندگی این حشره پیچیده است. مدیریت پرورش آن نیز رمز رازهایی داردکه بهرهبردای ازآن مستلزم داشتن اطلاعات ودانش چگونگی مقابله وکنترل آنها برای به حداقل رساندن چالشها است. دراین دستنامه سعی شدهکه مدیریت کلنیهای زنبورعسل درفصول مختلف سال برای بهره بردان فعال دراین زیربخش یادآوری شود.
زنبورداران اهداف تولیدی مختلفی دارند. عده ای هدفشان فقط تولید عسل، عده دیگری تولید ملکه، زنبورپاکتی، تولید بچه کندو، ژله رویال و یا زهرزنبور عسل یا تلفیقی از این فعالیتها باشد. به طورکلی هدف زنبوردارهرچه باشد. زنبور دار بایدکلنیها را طوری مدیریت کندکه درمواقع خاصی ازسالکه فصل وفورنوش وگرده درطبیعت است،جمعیت کندو به حداکثر رشد خود برسد. مثلاً زنبورداریکه هدفش تولید عسلاست، بایدکلنیهای خود را به نحوی مدیریت کندکه جمعیت آنها درهنگام رشد وتکثیرگیاهان هرمنطقه به حداکثرخود برسد.
این بدان معنی است که زنبوردار باید با تقویم گلدهی(فنولوژی)گیاهان مناطق مختلف مورد نظر برای تعیین زمان دقیق کوچ آشنایی کامل داشته باشد. این اطلاعات زنبوردار را قادر میسازد براساس یک تقویم دقیق کوچ برای هرفصل ازسال محل استقرارزنبورستان خود طوری تنظیم کند که حداکثرمحصول را برداشت کند.
داشتن تقویم کوچ مناسب وجابجایی بموقع زنبورستان منجربه تولید حداکثرمحصول را باکمترین هزینه ممکن میشود. موفقیت درامر پرورش زنبورعسل بستگی به دانش واطلاعات کافی درمورد سازمان کندو، رشدورفتار زنبوران دررابطه با محیط دارد. محیط خارجی درفصول و ماههای سال درحال تغییر بوده وشهد وگرده گل درمنطقه تابع شرایط اقلیمی است.
زنبوردارانی که رفتاروفعالیتهای زنبوران عسل وعکس العمل کلنی رادرمقابل تغییرات محیط زیست را بخوبی میشناسند، درحرفه خود موفق ترهستند. فعالیتهای زنبورعسل دردمای بین10تا38 درجه سانتی گراد معینی امکان پذیراست. دردمای بالاتر و یا کمتر از این دامنه حرارتی فعالیتهای طبیعی کم ویا متوقف میشود. زنبورعسل در دمای بیش از 8 تا0 1درجه سانتی گراد فعالیت خارج ازکندو را شروع میکند. درفصل بهاربا افزایش دمای محیط گلدهی گیاهان وفعالیت زنبورشروع میشود.برای شروع فصل بهار و تابستان خوب باید زنبورها زمستان گذرانی خوبی داشته باشند و برای فعالیت بهاره آماده شوند.
1- مدیریت کندو در فصل بهار
کارهایی که باید در شروع فصل بهار انجام شود عبارتند از:
1-1- دراوایل فصل بهار باید با بازدید کندو اولا از زنده بودن، شروع تخم ریزی ملکه اطمینان پیدا کرد. مقدار ذخیره عسل وگرده را درکندو بررسی کنید. کندو را وزن کنید اگرسبک باشد نشانه کمبود ذخیره عسل وضعیف بودن جمعیت کلنی است. درصورتی که ذخیره عسل کم است باید حداقل قبل سه هفته ازشروع گلدهی گیاهان به روش تغذیه تحریکی کلنیها را تقویت کرد.
تغذیه زنبورها با شربت یک به یک شروع شود ودرهفته دوم باشربت دو به یک ادامه یابد. مقدارشربت برای هرکندو باید متناسب مقدارجمعیت کلنی باشد بزوری که شربت را حداکثر ظرف یک تا دو روز مصرف کنند. باز کردن دریچه پروار، پاکسازی کف کندوها از لاشه زنبورهای تلف شده ، سایرحشرات و جانوارانی که ممکن است وارد کندو شده باشند در اوایل فصل لازم است.
2-1- زنبورعسل مانند هرموجود دیگری نیازمندمواد ویتامینی ومعدنی است. درحالت طبیعی مقداری از این مواد ازطریق گرده و نوش بدست میآورد. ولی این مقدار به تنهایی برای زنبور کافی نیست. لذا بهتراست در اوایل فصل بهار همزمان با شروع تغذیه تحریکی مقدار نیم تا یک درصد مکمل معدنی و ویتامینی به شربت اضافه شود.
3-1- سن ملکه را بررسی کنید برای این کار بهتر است تمام کندوها را شماره گذاری کرده وسن ملکه را دریک دفترچه یاداشت نمایید. یک ملکه جوان درسن یک تا دوسالگی بیشترین فعالیت تخم ریزی را دارد. اگرچه ملکه می تواند پنج تا هشت سال هم دریک کلنی زنده بماند. ولی بالاترین راندمان را در دوسال اول عمرخود دارد.
اکثر زنبورداران پیشنهاد میکنند که ملکه پس از دوسال بایدجایگزین شود. ملکه مادر را تا قبل از تولد یا معرفی ملکه جدید ازکندو حذف نکیند.
توصیه شده که ملکه را برای شناسایی با یک نقطه رنگی نشانه گذاری شود.
4-1- شروع ومیزان تخمریزی ملکه بستگی به مقدار ورودی وذخیره گرده وعسل درکندودارد. برای تحریک ملکه به تخم ریزی درفصل بهار بهتر است علاوه برشربت ازکیک گرده نیزاستفادشود. کیک گرده درفواصل مختلف بخصوص در اول فصل هنگامیکه جمعیت زنبور درحال رشد و تکثیراست، توصیه میشود.کیک گرده دو بار در سال یعنی نیمه بهمن ماه و با شروع تخمریزی ملکه و نیمه مرداد ماه پس از برداشت عسل تابستانه مورد استفاده قرار میگیرد.
برای تهیه کیک گرده بدین ترتیب عمل می شود که هفت لیترآب ولرم را با سه کیلوگرم عسل طبیعی مخلوط کرده و100 گرم مولتی ویتامین ویک لیترسرکه سیب طبیعی اضافه وخوب با هم مخلوط میکنیم. به این محلول مقدار10کیلوگرم گرده گل فاقد و80 کیلوگرم پودرشکراضافه شده تا مخلوط بشکل یک خمیردرآید. خمیر بدست آمده باید درظرف دربسته ودرجای خنک نگهداری شود.کیک گرده درماههای ذکرشده به مدت دوهفته به صورت یک روز درمیان توصیه شده است. اگرگرده گل دردسترس نباشد. بجای آن ازمخمرخشک شده و پودرسویا نیزمیتوان استفاده کرد.استفاده ازسویا باعث ایجاد یبوست میشود. برای جلوگیری ازیبوست زنبورداران مقدارکمی آبلیموی تازه به شربت اضافه میکنند.
امروزه کیک گرده به صورت تجاری نیز تولید میشود ودردسترس زنبورداران قراردارد. ولی برای اطمیان از سلامت کیک بهتر است زنبوردار خودش کیک گرده را تهیه کند.
5-1- درهنگام استقرارکندوه درمحلهای جدید سعی شود دریچه پرواردرجهت باد غالب منطقه نباشد. اگردریچه پروازهم جهت باد منطقه باشد. زنبورهایکارگرکندوهای ردیف اول درهنگام بازگشت به علت مزاحمت باد به سایرکندوها رفته وبتدریج کندوهای ردیف اول خالی ازجمعیت میشوند. بهتر است دریچه پرواز رو به خورشید ومخالف جهت باد غالب منطقه باشد.
6-1- بهارفصل بچهدهی است. اگرقصد تعویض ملکه یا ازدیاد کندوها را ندارید. باید بطورمرتب کندوها را بازدید وازبچهدهی ناخواسته جلوگیری شود. ضمن بازدید زنده بودن ملکه، میزان تخم ریزی، ذخیره عسل وگرده را کنترل کنید.
7-1- اکثرکشاورزان و باغ داران دربهار اقدام به سم پاشی مزارع و باغات میکنند. برای جلوگیری از تلفات زنبورها مواظب سمپاشی درختان و مزارع اطراف زنبورستان باشید.
8-1- اگرملکهکندویی بیش ازدوسال سن دارد، فروردین تا اوایل اردبهشت ماه بهترین زمان برای تعویض ملکه است.دراین موقع از سال زنبورها ملکه تازه را تقریبا بدون دردسر قبول میکنند.
9-1- با شناخت کافی از زمان گلدهی گیاهان هرمنطقه وتهیه یک تقویمکوچ زنبورستان را به موقع به مناطق پر ازگل کوچ دهید.
10-1- فصل بهارهنگام تغییرات جوی ناگهانی است. محل زنبورستان نباید درمسیررودخانههای فصلی باشد. همچنین کندوها باید طوری درمحل مستقرشوند که آب به داخل آنها نفوذ نکند.
2- مدیریت کندو در تابستان
1-2- اواخر بهار تا اوایل تابستان زمان رشدکلنی وبه اوج رسیدن جمعیت کلنی است. دراین ماه باید ضمن کنترل مرتب میزان تخمریزی ملکه از بچهدهی ناخواسته جلوگیری شود. درصورت لزوم باید قاب خالی یا برگه موم بهکندو اضافه کرد تا فضای کافی برای تخم ریزی ملکه وذخیره گرده وعسل وجود داشته باشد. رشدجمعیت اگرتوام باکمبود فضای کافی درکندو باشد باعث تحریک بچهدهی میشود.
2-2- به علت وفورگرده درطبیعت، بیماری یبوست زنبورهای جوان دراین ماه شایع میشود. برای جلوگیری ازیبوست 5 تا10 درصدآبلیموی تازه یاسرکه سیب طبیعی به صورت مخلوط با شربت دو به یک استفاده کنید. برخی زنبور داران بطورتجربی دریافته اندکه اضافه کردن نیم درصد (پنج گرم درلیتر) نمک طعام به رشد وسلامت کلنی ها کمک میکند.
3-2- در تابستان شرایط دما ورطوبت برای رشد آفات و بیماریها درکندو فراهم است. بخصوص در مناطقی که رطوبت هوا بالا است. چون دمای ومرطوب بالا ی محیط باعث تشدید شیوع بیماریها میشود. وارسی مرتبکندوها وتوجه به علائم بیماریها ومیزان تلفات زنبورها باعث میشود که در مراحل اولیه ایجاد بیماری تشخیص داده شود. درصورت بروزبیماری با دامپزشک مشورت کنید ودرمراحل اولیه با آن مبارزه کنید. یک مثل معرف می گوید”یک جوپیشگیری بهترازیک خروار درمان است” با کنترل دقیق رفتار زنبورها و مبازره بموقع با آفت و بیماریها باید ازشیوع وهمه گیری آنها در زنبورستان جلوگیری کرد.
بکارگیری گیاهان دارویی ویا داروهایی با منشاء گیاهی درمبارزه با آفات وبیماریها باعث کنترل آنها شده وبه تولید محصول سالمکمک میکند. ضمن اینکه برای زنبورکم خطرهستند. تجربیات نویسنده نشان داده استفاده ازعصاره آبی گیاهانی مانند اسفند، پونهکوهی،پونه وپودر شاخ وبرگ درخت ارس(سروکوهی) برعلیهکنه واروآ موثرهستند.
درفواصل مختلف مقداری پودرشکرآسیاب شده را روی زنبورها ی داخل کندو بپاشید. این کار باعث لیس زدن زنبورها وکاهش جمعیت کنه میشود.
4-2- در مناطقی که دمای هوا خیلی گرم می شود حتما با استفاده از شاخ و برگ گیاهان و درختان برای کندوها سایه بانت درست کنید. ساده ترین روش قرار دادن مقدار شاخ و برگ و یا گیاه بر روی کندو است. اگردمای داخلی کندو به بیش از48 درجه برسد، موم قابها ذوب میشود و باعث تلفات شدید لاروها درداخل کندو میشود. دسترسی زنبور ها درفصل گرما به منبع آب تمیز و بهداشتی بسبارمهم است. اگر زنبورستان شما ازمنبع آب طبیعی مانند چشمه و سراب فاصله دارد. حتما با ایجاد یک آبشخور مصنوعی آب مورد نیازکندو را تامین کنید.
5-2- قبل ازشروع استفاده ازکنهکشها یک برگه کاغذی آغشته به روغن را درکف کندو قراردهید . کنههایی که ازروی بدن زنبورها افتتده روی این کاغذ چرب گیرافتاده می توان با خارج کردن آن کمک زیادی به کاهش کنهها درکندو نمود. امروزکندوهایی ساخته شده اندکه درزیرآنها یک صفحه متحرک تعبیه شده است. وجود صفحه متحرک این کار را تسریع می کند.
6-2- اگرکندوی ضعیفی یا بچه کندویی داریدکه جمعیت کمی دارد. حتما با استفاده ازتغذیه دستی آنها را تقویت کنید. یک رورش برای تقویت کلنیهای ضعیف ادغام آنها است. یا اینکه یک یا دوقاب زنبور را به همراه عسل وگرده ازکندوهای قوی(جمعیت بیش از12 قاب) به کندوهای ضعیف اضافه کنید. در بیشترموارد اگرجریان شهد وگرده درطبیعت خوب باشد،زنبورها همدیگر را می پذیرند ومشکلی پیش نمیآید.
7-2- بهار و تابستان گرده گل در طبعیت فراوان است. درصورت حمل زیاد گرده به کندو دراین ماه می توان با استفاده از تله گرده گیربخشی ازگرده جمع آوری شده را درتله گیرانداخت و ذخیره کرد.توجه کنیدکه گرده گل دردما ورطوبت بالا ی محیط خیلی سریع فاسد میشود. گرده داخل تله را روزانه جمع آوری و در یخچال یا جای خشک و خنک نگهدای کنید.
8-2- تابستان فصل به اوج رسیدن جمعیت کندوهاست. معمولامنابع شهد وگرده هم درطبیعت یافت میشود. درصورن نیاز باید به کندو برگه یا قاب خالی اضافه کرد.
9-2- مبازره با آفات و بیماریهای زنبور را در این ماه ادامه بدهید. برای مقابله با این آفات و بیماریها از داروهای موثروکم خطر بامنشاء گیاهی استفاده کنید. اسپری اسید فرمیک برای کنه واروآ یکی ازگزینه های خوب است.
10-2- اگر زنبورها درست مدیریت شده باشند می توان در اواخر خرداد و یا تیر ماه عسل بهاره را برداشت کرد و زنبورها را برای تولید عسل تابستانه آماده کرد.
11-2- پس از برداشت عسل بهاربه مدت دوهفته به صورت یک روز درمیان مکمل های ویتامینی و معدنی را همراه شربت به زنبورها بدهید.
12-2- امکان تعویض ملکه دراین ماه وجود دارد ولی تلفات آن زیادترازفروردین وخرداد است.
13-2- کندوهای ضعیف را با اضافه کردن قاب نوزادان سربسته تقویت نمایید.
14-2- از کندوهای قوی که با تولید سلول زنبور نر و یا شاخون زدن تمایل به بچه دادن نشان می دهند درصورت نیازیک بچه مصنوعی بگیرید.
15-2- به خاطر وفورگرده و شهد درطبیعت حداکثر تخم گذاری ملکه و رشد کلنی دراین ماه اتفاق می افتد.
16-2-دراین ماه برداشت عسل ازکندو درمناطقی که مزارع مرکبات وجنگل وجود دارد، انجام می شود.
17-2- امکان تعویض ملکه دراین ماه وجود دارد ولی تلفات آن زیادترازفروردین است.
18-2- کندوهای ضعیف را با اضافه کردن قاب حاوی لاروهای سربسته تقویت نمایید.
3- مدیریت کندوها در فصل پاییز
مدیریت زنبورستان در فصل پاییز درموفقیت زنبورداران بسیار مهم است. پاییز علاوه بر فصل برداشت عسل، فصل آماده سازی کندو برای ذخیره عسل وتقویت جمعیت برای زمستان موافق است. در این فصل قبل از شروع فصل سرما باید اقدامات لازم را انجام داد که در زیر به مهم ترین آنها اشاره میشود.
1-3- آخرین برداشت محصول عسل تابستانی در اوایل پاییز انجام می شود. برداشت عسل با زمانی انجام بگیرد که زنبورها فرصت کافی برای ذخیره عسل مورد نیاز در زمستان را داشته باشند.
2-3 زنبورها در اواخر تابستان و اوایل پاییز اقدام به نرکشی کرده فعالیت تازه زنبورها برای جمع آوری عسل شروع شده است.
3-3- در این فصل به علت کمبود شهد وگرده درطبیعت امکان غارت کلنی های ضعیف بسیار زیاد است.
4-3- به علت کاهش تخم ریزی ملکه ضعیف شدن جمعیت کلنی امری طبیعی است.
5-3- طبقه اضافی کندو را بردارید وکلنیهای ضعیف را با هم ادغام کنید.
6-3- تغذیه پاییزی با شربت به منظور افزایش ذخیره زمستانی و مبازره با آفات و بیماریها از این ماه شروع می شود.
7-3- پاییز فصل پایان مهاجرت کلنی ها و بازگشت به مناطق قشلاقی و یا محل زمستان گذرانی قبل از شروع فصل سرما سعی شود کندوها را به محل زمستان گذرانی مناسب حمل شودو تغذیه کلنی ها باشربت حاوی مکمل ویتامینی ادامه یابد.
8-3- کندوها در پاییز نیاز به مرقبت دارند. تا زمانی که شرایط اقلیمی اجازه دهد زنبورها به فعالیت در طبیعت ادامه میدهند. اگردرمناطق کشت گیاهان پاییزمثل ذرت وجود دارد می توان زنبورها را نزدیکی این مزارع انتقال داد. ذرت بخصوص ذرت شیرین منبع خوب گرده وعسلک است.
9-3- کمبود شهد درطبیعت وگرسنه بودن زنبورها سبب بروز رفتارهای نیش زنی و غارتگری در آن ها میشود .بنابراین توصیه میشودکه تغذیه زنبورها درعصرها وشب ها انجام شود تا حس غارتگری آن ها تحریک نشود.
10-3- سوراخ پروازکندو ها باید تنگ ترشود به طوری که زنبوران محافظ بتوانند به راحتی از کندوی خود در برابر غارت دفاع کنند.
11-3- جهت پیشگیری از بروزبیماری های نوزما و لوک درپاییز باید کندو را وارسی کرد اگر شواهدی برای شیوع این بیماری در زنبورستان وجود داشت اقدام به درمان کنید.
12-3- کلنی باید دارای ملکه نسبتا جوان یک تا دوساله باشد.
13-3- کندو باید دارای ذخیره کافی عسل برای شروع زمستان گذارانی باشد. مقدار عسل بستگی به جمعیت کندو دارد. یک کندوی قوی بیش از هشت قاب جمعیت نیاز به 12 تا 15 کیلومعادل سه تا چهار قاب پر از عسل دارد.
14-3- در پاییز برای حفظ حرادات داخل کندو علاوه بر تنگ کردن دریچه پروار و مسدودکردن سوراخ ها و روزنه های کندو بهتر است یک لایه پارچه از جنس برزنت بر روی قابها قرارداد.
بطورکلی درپاییز و قبل ازکوچ یا شروع زمستان گذارانی از وجود ملکه سالم و قوی مطمن باشید، حضور زنبورهای نردرکلنی را کنترل کنید، قاب های اضافی را ازکندو خارج کنید، تقویت کلنی با شربت حاوی مکمل مواد معدنی و ویتامینها فراموش نشود. سعی کنید با تولید عسل پاییز با استفاده از شربت دستی زنبور ها را خسته نکنید. تولید عسل به روش شربت دهی فقط برای افزایش ذخیره عسل برای زمستان گذارانی توصیه می شود. کوچ را ایامی که هوا صاف است و شرایط منتسب است انجام دهید. قبل از کوچ از محل مناسب ومنابع شهد وگرده وکشت گیاهان منطقه برای استفاده از آنها و جلوگیری از خسارت سم پاشی مطمن شوید.
قابهای اضافی و یا حاوی عسل را در جای خنک و کاملا بهداشتی نگهداری کنید. هردوهفته یک بار فضای محل نگهداری قابها را با شاخ و برگ گیاه شاهدانه دود دهی کنید. تجربیات نشان داده که دود شاهدانه باعث نابودی پروانه موم خوار و لاروهای آن شده بدوم واینکه باقی مانده سموم در عسل و موم باقی بماند.
درپاییز و بهارکه کندوها برای زمستان گذرانی ویا شروع فصل تولید آماده می شوند باید قابهای داخل کندو را بررسی کرد و قابهای آلوده به آفات و بیمارها را معدوم کرد.
4- مدیریت کندو در فصل زمستان :
اگر کندوها در پاییز خوب
مراقبت شوند زمستان فصل استراحت زنبورداراست. البته تعداد زیادی از زنبور داران با
کوچ به مناطق قشلاقی درتمام مدت سال به فعالیت خود ادامه می دهند.
کندوهایی که درمناطق ییلاقی نگهداری میشوند. با سردشدن
هوا و کاهش دمای محیط به کمتر ازهشت درجه سانتیگراد زنبورها برای زنده ماندن و محافظت
ازملکه بصورت تودهای در آمده و اقدام به تنظیم درجه حرارت وسط توده می نمایند. درصورتی
که کندوها دوطبقه باشند توده زنبور به تدریج ازطبقه پایین بطرف طبقه بالا نقل مکان
می کند بطوری که در اواخر زمستان کاملا درطبقه بالا قرار میگیرد. باید توجه
داشت که در ماههای سردکه زنبور فعالیت زیادی ندارد نیاز به آرامش نسبی داشته و توصیه
میشود از کار بازرسی کندوها حتی الامکان دراین مدت احتراز نمود. بازدید کلنی دراین
موقع موجب تحریک ملکه به تخمریزی شده وممکن است زنبورها ونوزادان حاصله سرما خورده
وبیماریهای دیگرنیزمبتلا شوند.
توسط